ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ 3

Μικρά Μαθήματα Κριτικής Σκέψης 3

από τον R.T.Carroll

Το πρόβλημα των καρτών Wason

Ενα πολύ ωραίο πρόβλημα της πειραματικής ψυχολογίας είναι το λεγόμενο "Πρόβλημα των καρτών Wason" (The Wason Card Problem). Παρουσιάζονται τέσσερις κάρτες : A,D,4 και 7. Στη μια πλευρά της κάθε κάρτας υπάρχει ένα γράμμα και στην άλλη ένας αριθμός. Ποιά κάρτα (κάρτες) πρέπει να αναποδογυρίσουμε ώστε να δούμε αν η επόμενη πρόταση είναι ψευδής; "Αν μια κάρτα έχει ένα φωνήεν στη μια πλευρά της, τότε έχει ένα ζυγό αριθμό στην άλλη πλευρά της". Για να δείτε το πρόβλημα γραφικά, πηγαίνεται εδώ (σας προτείνω να δοκιμάσετε λίγα λεπτά να το λύσετε).

( Αν αυτό σας φάνηκε εύκολο, δοκιμάστε την εξής παραλλαγή: Αν τα χαρτιά δείχνουν "μπύρα", "αναψυκτικό", "16 χρονών" και "22 χρονών" και στη μια πλευρά της κάρτας υπάρχει το όνομα ενός ποτού ενώ στην άλλη είναι η ηλικία αυτού που το πίνει, τότε ποιά κάρτα (κάρτες) πρέπει να γυρίσουμε ώστε να δούμε αν η επόμενη πρόταση είναι ψευδής; "Αν κάποιος πίνει μπύρα, τότε είναι πάνω από 19 χρονών".)

***

Το προηγούμενο εξάμηνο έδωσα το πρόβλημα σε 100 φοιτητές και μόνο 7 το πέτυχαν σωστά, το οποίο είναι και αυτό που αναμενόταν. Υπάρχουν διάφορες εξηγήσεις γι'αυτά τα αποτελέσματα. Μια από τις πιο κοινές εμπλέκει την πόλωση επιβεβαίωσης. Αυτή η εξήγηση βασίζεται στο γεγονός ότι η πλειονότητα των ανθρώπων νομίζουν ότι πρέπει να γυρίσουν τις κάρτες Α και 4, δηλαδή την κάρτα με το φωνήεν και την κάρτα με το ζυγό αριθμό. Πιστεύεται ότι αυτοί που θα γύριζαν αυτές τις κάρτες σκέφτονται κάπως έτσι "Πρέπει να γυρίσω το Α για να δω αν υπάρχει ζυγός αριθμός από την άλλη πλευρά και πρέπει να γυρίσω το 4 για να δω αν υπάρχει φωνήεν από την άλλη πλευρά". Θεωρείται ότι αυτή η συλλογιστική δείχνει ότι κάποιος προσπαθεί να επιβεβαιώσει την πρόταση Αν μια κάρτα έχει ένα φωνήεν από τη μια πλευρά, τότε έχει ένα
ζυγό αριθμό από την άλλη πλευρά. Πιστεύεται λοιπόν ότι κάποιος σκέφτεται πως αν δεν μπορεί να επιβεβαιώσει την πρόταση, τότε αυτή είναι λανθασμένη. Τότε, αυτή η εξήγηση οδηγεί στην ερώτηση: Γιατί οι περισσότεροι άνθρωποι προσπαθούν να επιβεβαιώσουν μια πρόταση όταν αυτό που πρέπει να κάνουν είναι να δουν αν είναι λανθασμένη; Μια εξήγηση είναι ότι οι άνθρωποι προσπαθούν να ταιριάξουν μεμονωμένες περιπτώσεις σε γενικά πρότυπα και κανόνες. Το πρόβλημα με αυτή την εξήγηση είναι όταν μας πουν να βρούμε περιπτώσεις που δεν ταιριάζουν με τον κανόνα. Μήπως υπάρχει μια εγγενής αντίσταση σε μια τέτοια δραστηριότητα; Μήπως έχουμε τόσο μεγάλη τάση στο να ταιριάζουμε μεμονωμένες περιπτώσεις σε κάποιο κανόνονα ώστε να μην μπορούμε να ακολουθήσουμε μια απλή διαδικασία για να βρούμε περίπτωσεις που δεν ταιριάζουν με τον κανόνα; Ή, μήπως έχουμε τόσο μεγάλη τάση ώστε να πιστεύουμε ότι ο καλύτερος τρόπος για να καθορίσουμε αν μια περίπτωση δεν ταιριάζει με τον κανόνα, είναι το να προσπαθήσουμε να την επιβεβαιώσουμε και αν δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί τότε, και μόνο τότε, αρχίζουμε να σκεφτόμαστε ότι μπορεί να είναι και λανθασμένη;

Ο Δρ. Jeff Corey, που έδωσε μια ομιλία στο Amazing Meeting του James Randi Educational Foundation's πάνω στις κάρτες Wason, σημειώνει ότι όταν το πρόβλημα αλλάζει από αφηρημένα αντικείμενα, όπως γράμματα και αριθμοί, και τίθεται σε χειροπιαστούς όρους, όπως ποτά και ηλικίες, τα ποσοστά επιτυχία αυξάνονται σημαντικά. Κάποιος θα πίστευε ότι η πόλωση επιβεβαίωσης θα οδηγούσε τους περισσότερους ανθρώπους στο να πουν ότι πρέπει να γυρίσουν την κάρτα με την μπύρα και την κάρτα με την ηλικία 22, αλλά δεν το λένε. Οι περισσότεροι άνθρωποι βλέπουν ότι οι κάρτες με το αναψυκτικό και την ηλικία 22, είναι άσχετες με τη λύση του προβλήματος. Ο Corey εξηγεί τη διαφορά στα ποσοτά επιτυχίας με όρους εξελικτικής ψυχολογίας: Οι άνθρωποι είναι φτιαγμένοι ώστε να λύνουν πρακτικά, χειροπιαστά προβλήματα, και όχι αφηρημένα. Για να υποστηρίξει αυτό το επιχείρημα του, απλοποίησε το πρόβλημα ώστε να περιλαμβάνει μόνο δυο κάρτες ( που δείχνουν το 1 και το 2) και είχε και πάλι φτωχά ποσοστά επιτυχίας.

Είχα συζητήσει την πόλωση επιβεβαίωσης, αλλά όχι τις υποθετικές προτάσεις, με τους φοιτητές μου πριν τους δώσω το πρόβλημα Wason. Η πλειοψηφία φαινόταν ότι είχε καταλάβει την πόλωση επιβεβαίωσης. Έτσι, αν ο λόγος που τόσοι πολλοί απέτυχαν στο πρόβλημα είναι όντως η πόλωση επιβεβαίωσης, τότε μάλλον φαίνεται πως το να ξέρεις τι είναι η πόλωση επιβεβαίωσης δεν σε βοηθάει και πολύ στο να υπερπηδήσεις τα εμπόδια που αυτή θέτει στην κριτική σκέψη.

Υπάρχει η περίπτωση ότι ο λόγος που πολλοί πιστεύουν ότι πρέπει να γυρίσουν την κάρτα με τον ζυγό αριθμό, είναι ότι νομίζουν πως η πρόταση που ελέγχουν υπονοεί ότι Αν μια κάρτα έχει έναν ζυγό αριθμό στη μια πλευρά, τότε δεν μπορεί να έχει σύμφωνο στην άλλη. Με άλλα λόγια, είναι πιθανό ότι ο λόγος που παρουσιάζεται τόσο μεγάλο ποσοστό αποτυχίας είναι πως πολλοί παρανοούν τον λογικό συμπερασμό και όχι λόγω πόλωσης επιβεβαίωσης. Στη χειροπιαστή εκδοχή του προβλήματος, ίσως να είναι πιο εύκολο να δούμε οτι η πρόταση Αν κάποιος πίνει μπύρα, τότε είναι πάνω από 19 χρονών δεν υπονοεί ότι αν κάποιος είναι πάνω από 19 χρονών τότε δεν μπορεί να πίνει αναψυκτικό. Αν αυτή είναι η περίπτωση, τότε μια εξήγηση σε σχέση με τη διαφορά μεταξύ του συμπερασμού από τα συμφραζόμενα και του λογικού συμπερασμού, ίσως να είναι καλύτερη απ'αυτή της πόλωσης επιβεβαίωσης. Ίσως να είναι οι φράσεις της ηλικίας αυτού που πίνει και του ποτού, που δείχνουν στους περισσότερους ανθρώπους πως ένα άτομο μπορεί να είναι πάνω από 19 χρονών και να μην πίνει μπύρα, χωρίς να διαψεύδει την πρόταση που ελέγχουμε, δηλαδή επειδή απλά αν πίνεις μπύρα τότε είσαι πάνω από 19, αυτό δεν σημαίνει ότι αν είσαι πάνω από 19 δεν μπορείς να πιείς αναψυκτικό. Βέβαια, μπορεί στη χειροπιαστή περίπτωση οι άνθρωποι να μην έχουν καλύτερη κατανόηση του λογικού συμπερασμού απ'οτι στην αφηρημένη περίπτωση και μπορεί και οι δυο περιπτώσεις να μην έχουν να κάνουν τίποτα με την πόλωση επιβεβαίωσης.

Από την άλλη, κάποιοι θα μπορούσαν να σκεφτούν ότι αν γυρίσω την κάρτα με το ζυγό αριθμό και βρω ένα φωνήεν, τότε έχω επιβεβαιώσει την πρόταση, που ουσιαστικά είναι το ίδιο με το να δείχνω ότι η πρόταση δεν είναι ψευδής αλλά αληθής. Αυτό θα ήταν κλασσική περίπτωση πόλωσης επιβεβαίωσης. Το να βρω μια περίπτωση που επιβεβαιώνει τον κανόνα, δεν αποδεικνύει ότι ο κανόνας είναι αληθής. Αλλά το να βρω μια περίπτωση που απορρίπτει τον κανόνα, αυτό δείχνει ότι ο κανόνας είναι ψευδής.